তদ্ধিত প্ৰত্যয়
যি প্ৰণালীত এটা শব্দত নানা বিধ প্ৰত্যয় যোগ দি নতুন শব্দ প্ৰস্তুত কৰা হয়, তাক তদ্ধিত বোলে, আৰু প্ৰত্যয় বিলাকক তদ্ধিত প্ৰত্যয় বোলা হয় ।
- অব্যয় শব্দ আৰু ক্ৰিয়াবিশেষণৰ বাজে প্ৰায় সকলো শব্দত তদ্ধিত প্ৰত্যয় যোগ হয় ।
- ই ঈ-ৰ ঠাইত ‘এ’, উ ঊ-ৰ ঠাইত ‘ও’, ঋ-ৰ ঠাইত ‘অৰ’ হ’লে সিহঁতৰ গুণ হোৱা বোলে ।
- অ-ৰ ঠাইত ‘আ’, ই ঈ এ-ৰ ঠাইত ‘ঐ’, উ ঊ ও-ৰ ঠাইত ‘ঔ’, ঋ-ৰ ঠাইত ‘আৰ’ হ’লে সিহঁতৰ বৃদ্ধি হোৱা বোলে ।
তদ্ধিত প্ৰত্যয় দুবিধ - সংস্কৃত তদ্ধিত প্ৰত্যয় আৰু অসমীয়া তদ্ধিত প্ৰত্যয় ।
সংস্কৃত তদ্ধিত প্ৰত্যয়
যিবিলাক সংস্কৃত তদ্ধিত প্ৰত্যয়ৰ দ্বাৰা সিদ্ধ পদ অসমীয়া সাহিত্যত পোৱা যায়, সেই বিলাক প্ৰত্যয় ইয়াত দিয়া হ’ল -
১. অপত্য অৰ্থত অৰ্থাৎ ই তাৰ সন্তান, এই অৰ্থত শব্দত ষ্ণ, ষ্ণি, ষ্ণ্য আৰু ষ্ণায়ণ প্ৰত্যয় হয় ।
ষ্ণ | - | ‘ষ’ আৰু ‘ণ’ ইৎ যায় থাকে ‘অ/ৱ’ । শব্দৰ আদি স্বৰ বৃদ্ধি হয় । |
যেনেঃ পাণ্ডু + ষ্ণ = পাণ্ডৱ, কুৰু + ষ্ণ = কৌৰৱ । | ||
ষ্ণি | - | ‘ষ’ আৰু ‘ণ’ ইৎ যায় থাকে ‘ই/ঈ’ । শব্দৰ আদি স্বৰ বৃদ্ধি হয় । |
যেনেঃ ৰাৱণ + ষ্ণি = ৰাৱণি, জনক + ষ্ণি = জানকী । | ||
ষ্ণ্য | - | ‘ষ’ আৰু ‘ণ’ ইৎ যায় থাকে ‘য’ । শব্দৰ আদি স্বৰ বৃদ্ধি হয়, শেষৰ স্বৰ লোপ পায় । |
যেনেঃ অদিতি + ষ্ণ্য = আদিত্য, গৰ্গ + ষ্ণ্য = গাৰ্গ্য । | ||
ষ্ণেয় | - | ‘ষ’ আৰু ‘ণ’ ইৎ যায় থাকে ‘এয়’ । শব্দৰ আদি স্বৰ বৃদ্ধি হয়, শেষৰ স্বৰ লোপ পায় । |
যেনেঃ কুন্তী + ষ্ণেয় = কৌন্তেয়, বিমাতৃ + ষ্ণেয় = বৈমাত্ৰেয় । | ||
ষ্ণায়ণ | - | ‘ষ’ আৰু ‘ণ’ ইৎ যায় থাকে ‘আয়ণ’ । শব্দৰ আদি স্বৰ বৃদ্ধি হয়, শেষৰ স্বৰ লোপ পায় । |
যেনেঃ নৰ + ষ্ণায়ণ = নাৰায়ণ, দক্ষ + ষ্ণায়ণ = দাক্ষায়ণ । |
অপত্য অৰ্থৰ বাজে অন্য অৰ্থত ব্যৱহৃত উদাহৰণ কিছুমান তলত দিয়া হ’ল -
ষ্ণ | স্বাৰ্থত | বন্ধু + ষ্ণ = বান্ধৱ | ||
ষ্ণ | ভাবাৰ্থত | গুৰু + ষ্ণ = গৌৰৱ, লঘু + ষ্ণ = লাঘৱ, শিশু + ষ্ণ = শৈশৱ | ||
ষ্ণ | ভাবাৰ্থত | কৰুণা + ষ্ণ = কাৰুণ্য, সমীপ + ষ্ণ = সামীপ্য, ধীৰ + ষ্ণ = ধৈৰ্য্য, গম্ভীৰ + ষ্ণ = গাম্ভীৰ্য্য | ||
দীঘ + ষ্ণ = দৈৰ্ঘ্য, চঞ্চল + ষ্ণ = চাঞ্চল্য | ||||
ষ্ণ | সেৱক অৰ্থত | বিষ্ণু + ষ্ণ = বৈষ্ণৱ, শিৱ + ষ্ণ = শৈৱ, শক্তি + ষ্ণ = শাক্ত | ||
ষ্ণ | সংগত অৰ্থত | বিধি + ষ্ণ = বৈধ, অবিধি + ষ্ণ = অবৈধ | ||
ষ্ণ্য | উদ্ভৱ অৰ্থত | গ্ৰাম + ষ্ণ্য = গ্ৰাম্য, বন + ষ্ণ্য = বন্য | ||
ষ্ণিক | সম্পৰ্ক অৰ্থত | শৰীৰ + ষ্ণিক = শাৰীৰিক, দেহ + ষ্ণিক = দৈহিক, মনস্ + ষ্ণিক = মানসিক | ||
দিন + ষ্ণিক = দৈনিক, লোক + ষ্ণিক = লৌকিক, মুখ + ষ্ণিক = মৌখিক |
আন তদ্ধিত প্ৰত্যয় সমূহ
প্ৰত্যয় | কেতিয়া যোগ হয় | যোগ দিয়াৰ নিয়ম | উদাহৰণ | প্ৰথমা বিভক্তি একবচন | স্ত্ৰীলিঙ্গ | |||||
বতু | আছে অৰ্থত | উ ইৎ যায় বৎ থাকে |
ধন + বতু = ধনবৎ গুণ + বৎ = গুণবৎ |
ধনবান গুণবান |
ধনবতী গুণবতী |
|||||
মতু | আছে অৰ্থত | উ ইৎ যায় মৎ থাকে |
শ্ৰী + মৎ = শ্ৰীমৎ মূৰ্ত্তি + মৎ = মূৰ্ত্তিমৎ |
শ্ৰীমান মূৰ্ত্তিমান |
শ্ৰীমতী মূৰ্ত্তিমতী |
|||||
ইন্ | আছে অৰ্থত |
ধন + ইন্ = ধনিন্ গুণ + ইন্ = গুণিন্ |
ধনী গুণী |
|||||||
বিন্ | আছে অৰ্থত |
মেধা + বিন্ = মেধবিন্ মায়া + বিন্ = মায়াবিন্ |
মেধাবী মায়াবী |
মেধাবীনী মায়াবীনী |
||||||
আলু | আছে অৰ্থত |
দয়া + আলু = দয়ালু কৃপা + আলু = কৃপালু |
||||||||
ইষ্ঠ | বহুতৰ ভিতৰত এটাৰ উৎকৰ্ষ বুজাবলৈ |
*যুক্ত শব্দৰ ৰূপ সলনি যেনেঃ লঘু > লঘ, গুৰু > গৰ |
লঘু + ইষ্ঠ = লঘিষ্ঠ গুৰু + ইষ্ঠ = গৰিষ্ঠ |
|||||||
ঈয়স্ | দুটাৰ মাজত এটাৰ উৎকৰ্ষ বুজাবলৈ |
লঘু + ঈয়স্ = লঘীয়স্ গুৰু + ঈয়স্ = গৰীয়স্ |
লঘীয়ান গৰীয়ান |
লঘীয়সী গৰীয়সী |